کاخ جوانان در دوره پهلوی و سرانجام آن (+ فیلم)

کاخ جوانان نام مکان‌هایی فرهنگی، هنری و آموزشی است که به دستور محمدرضا شاه پهلوی پادشاه وقت ایران برای آموزش و پر کردن اوقات فراغت جوانان در تهران و سپس در بعضی مراکز استان‌ها و شهرستان‌ها ساخته شد و اولین آن‌ها در تهران، و در ۴ آبان ۱۳۴۵ در روز تولد خودش و توسط خودش افتتاح شد. با صرف ده میلیون تومان هزینه، در زمینی به مساحت هشت هزار متر مربع واقع در جاده قدیم شمیران، بالاتر از سه راه ضرابخانه، و درحالی که از زمان دستور تا بهره‌برداری هفت ماه بیشتر زمان نبرده بود. پس از افتتاح، ساختمان بسیار مجهز دیگری در ضلع غربی آن که پیشتر مورد استفاده مهمانان رسمی دولت بود، با ده هزار متر مربع فضا ضمیمه این مرکز شد.

روزنامه اطلاعات در آن روزگار، هدف این مرکز تازه تأسیس را «ترقی سطح اخلاق جوانان کشور»، و هدایت‌شان به «اجتماعی که فقط پاکدامنی و انسانیت و شاه‌دوستی و بشردوستی و میهن‌پرستی در آنجا اساس زندگی است» اعلام کرد.

پیشینه
در دوره‌ای که ایران به فکر حل مشکلات نسل جوان خود بود، در برخی از کشورهای دنیا خانه‌هایی به نام خانه جوانان برپا شده بود که در جذب جوانان و گذراندن اوقات فراغت آنان موفقیت‌هایی داشتند. این خانه‌ها در اروپا و آمریکا و برخی کشورهای آسیایی و آفریقایی نیز تأسیس شده بود و بیشتر مورد استفاده جوانان مسافر یا گروه‌های گردشگر قرار می‌گرفت.

هدف این خانه‌ها فراهم آوردن امکانات مناسب برای مسافرت جوانان به کشورهای مختلف و آشنایی آنان با نقاط مختلف دنیا و نیز ایجاد زمینه مناسب برای گذراندن اوقات فراغت جوانان بود. در این خانه‌ها معمولاً سه زبان انگلیسی، فرانسه، آلمانی و نیز زبان کشور مربوطه آموزش داده می‌شد و امکاناتی چون سالن‌های ورزشی، اتاق‌های سرگرمی، کلاسهای آموزشی، سالن‌های غذاخوری پیش‌بینی شده بود. تمامی خانه‌های جوانان کشورهای مختلف دنیا با هم مرتبط بود و مرکز آن در کپنهاک قرار داشت. جوانان برای استفاده از تمامی این خانه‌ها در نقاط مختلف جهان به عضویت خانه جوان کشور خود درمی‌آمدند و حق عضویت اندکی نیز پرداخت می‌کردند. کشورهایی چون استرالیا، اتریش، بلژیک، کانادا، دانمارک، مصر، انگلستان، ایرلند، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، ایسلند، هندوستان، فلسطین، ایتالیا، ژاپن، لوکزامبورگ، مراکو، هلند، اسکاتلند، ونزوئلا، نروژ، پاکستان، لهستان، پرتغال، اسپانیا، سوئد، سوئیس، تونس، آمریکا، اروگوئه و تایلند خانه جوانان داشتند.

به جز مؤسسات خانه جوانان، در بسیاری از کشورها سازمان‌ها و تشکیلات متعددی در امور جوانان فعالیت می‌کردند. در آمریکا، انجمن یا سازمان جوانان وابسته به Y.M.C.A متعلق به جوانان مسیحی بیشترین نقش را در جذب نسل جوان به عهده داشت. این انجمن یا سازمان جوانان علاوه بر آمریکا شعباتی نیز در برخی از کشورها تأسیس کرده بود. برنامه‌های این انجمن در دو جنبه آموزشی و تفریحی و برای دو مقطع و دو سطح اجرا می‌شد: کسانی که دوره آخر دبیرستان را می‌گذراندند و کسانی که دوره تحصیلات بالاتری را طی می‌کردند. در دل این انجمن، کمیته‌های مختلفی با وظایفی مشخص و معین فعالیت می‌کردند. کمیته مدیران شعب، کمیته اداری، کمیته ارتباطات و خدمات جهانی، کمیته روابط بین‌المللی از آن جمله بود. به عنوان مثال، کمیته ارتباطات جهانی با سازمانهای جوانان در تمام کشورها در تماس بود و کلیه نشریات و برنامه‌های آنان را دریافت یا برای آنان ارسال می‌کرد. به نظر می‌رسد طرحی که در اواسط دهه ۴۰ برای جذب جوانان در ایران پیاده شد اقتباسی از برنامه سازمانها، انجمنها و مؤسساتی بود که در کشورهای مختلف به ویژه آمریکا و اسرائیل در امور جوانان فعالیت داشتند.

«سازمان رهبری جوانان» با این حال در دوره نخست وزیری علی امینی در ۱۳۴۰ سازمانی به نام تأسیس شده بود که در واقع نخستین تشکل مربوط به جوانان به‌شمار می‌رفت و در زمینه‌های مختلفی چون ورزش، سخنرانی، تئاتر، موسیقی و البته به جز مسائل سیاسی، به مدت چهار سال فعالیت کرد و به دلیل عدم استقبال مناسب از سوی جوانان به باشگاهی ورزشی تبدیل گردید.

سر انجام با تمهید مقدماتی و نیز پس از به پایان رسیدن کار ساختمانی، اولین شعبه کاخ جوانان در جاده شمیران، بالاتر از سه راه ضرابخانه، در شب ۴ آبان ۱۳۴۵ به دست محمدرضا شاه پهلوی افتتاح گردید. اولین قدم در بهره‌برداری از کاخ اعلام موجودیت آن در قالب شخصیت حقوقی بود؛ پس اساسنامه‌ای بدین منظور تهیه شد و به ثبت رسید و هیئت مدیره‌ای از سوی امیرعباس هویدا نخست وزیر وقت انتخاب و مشغول به کار شد. اعضای هیئت مدیره انتخابی غلامرضا نیک‌پی، پروین ثابتی، محمدرضا گودرزی، منوچهر پیروز، احمد کاشفی، فتح‌الله ستوده و نردین امیرطهماسب بودند.

اساسنامه کاخ
اساسنامه کاخ جوانان در ۲۶ ماده و چهارده تبصره در نخستین جلسه مجمع عمومی کاخ به تاریخ ۱۵ مهر ۱۳۴۶ تصویب شد. بخشی از اساسنامه کاخ جوانان بدین شرح است:

هدف: ماده ۱ به منظور ایجاد محیط مناسب برای پرورش ذوق و استعداد و نیروی فکری جوانان کشور کاخ جوانان تأسیس می‌شود.

مرکز و شعب: ماده ۲ کاخ جوانان دارای شخصیت حقوقی است. مرکز آن در تهران و مدت آن نامحدود است.

عضویت: ماده ۳ کلیه جوانان کشور حق استفاده از امکانات کاخ را با رعایت شرایط زیر دارا می‌باشند ولی عضویت آنان طبق ماده بعد خواهد بود. الف سن بیش از ۳۰ سال تمام و کمتر از ۲۰ سال نباشد. ب تحصیلات بیش از دیپلم دبیرستان. با پرداخت ماهیانه پنجاه ریال، کارت ورودی برای اعضا صادر می‌شد.

کاخ جوانان از ابتدای تأسیس سه هدف اساسی را در پیش گرفت:
۱- استفاده از اعضا برای اداره امور کاخ در زمینه‌های ستادی و اجرایی.
۲- آشنا کردن جوانان با وظایف اجتماعی و پیشرفت‌های مملکتی.
۳- تهیه و تدارک فعالیت‌های تفریحی برای جوانان.

مسئولان و دست اندرکاران کاخ جوانان در تبلیغات خود برای جذب جوانان به کاخ‌ها اعلام کردند که بی‌توجهی و سهل انگاری به خواسته‌های جوانان، عاملی مهم در سرگردانی و هیچ و پوچ خواندن خواسته‌های آنان است و توجه به این خواسته‌ها باید مستمر و مداوم ادامه یابد. کاخ جوانان با خصوصیات گوناگونی که دارد به خوبی می‌تواند به این خواسته‌ها و نظریات جوانان توجه کند. جوانان با هر نوع ذوق و علاقه و خصوصیات فکری می‌توانند در یکی از گروه‌های کاخ جوانان به فعالیت بپردازند. در نظر آنان، ایجاد تحرک و پرورش ذوق و تشویق جوانها می‌توانست پایان‌بخش اغلب مشکلات و مسائل گریبانگیر جوانان باشد، پس ایجاد کاخ جوانان نه تنها جوانان را از سرگردانی و پوچی و هیپی‌گری و مهاجرت می‌رهاند بلکه خود عاملی مهم و اساسی در پرورش و تربیت ذوق و استعدادهای شگرف جوانان می‌بود.

گروه‌های تشکیل شده در کاخ
به منظور اجرای اهداف کاخ، گروه‌ها و رشته‌های مختلفی در کاخ جوانان تشکیل گردید و برنامه‌های مربوط به هر یک از گروه‌ها تدوین شد. در دل هر گروهی نیز کمیته‌هایی با وظایف مشخص پدید آمد:
۱- گروه دوستداران کتاب با سه کمیته: الف) کمیته شناسایی کتاب ب) کمیته همکاری با کتابخانه و کتابداری.
۲- گروه پزشکی با سه کمیته: الف) بهداشت، ب) امداد فوری، ج) کنفرانس‌های پزشکی.
۳- گروه تحقیقات و بررسی‌های علمی با پنج کمیته: الف) بررسی و تحقیق در مسائل اجتماعی جوانان، ب) علوم فنی و صنعتی، ج) رهبری و آموزش، د) آمار، ه) سمینارها و بازدیدهای علمی و اجتماعی.
۴- گروه ورزشی با چهارده کمیته در رشته‌های مختلف ورزشی.
۵- گروه فعالیت‌های اجتماعی با دو کمیته: الف) تعاون، ب) امداد اجتماعی.
۶- گروه روابط عمومی با دو کمیته: الف) انتشارات و تبلیغات، ب) اردوها و گردش‌های دسته‌جمعی.
۷- گروه هنری با سه کمیته سینما و عکاسی و فیلمبرداری، هنرهای نمایشی و تزیینی و تئاتر.
۸- گروه ادبی با سه کمیته شعر و نویسندگی، ادبیات خارجی، سخنوری.
۹- گروه موسیقی با چهار کمیته موسیقی کلاسیک، موسیقی ملی، موسیقی جاز، کمیته برنامه‌ها.
۱۰- گروه تشریفات.
۱۱- گروه روابط بین‌الملل.
۱۲- گروه هماهنگی.

شعب کاخ
شعبه مرکزی روبروی حسینیه ارشاد قرار داشت. این شعبه از کاخ جوانان که بعدها کاخ مرکزی عنوان گرفت بر فراز یک بلندی ساخته شده، در بنای آن کتابخانه، سینما، کافه تریا، اتاق‌های شطرنج، موسیقی و بیلیارد تعبیه شده بود. در حیاط آن نیز یک حوض شنا برای دختران و پسران ساخته شد. تالار اجتماعات آن گنجایش ۳۵۰ نفر را داشت و هر روز برنامه‌هایی از قبیل نمایش فیلم، تئاتر، کنسرت و سخنرانی در آن به اجرا درمی‌آمد. جمیز بیل، استادیار گروه حکومت در دانشگاه تگزاس، در توصیف کاخ مرکزی چنین می‌نویسد: «کاخ جوانان پر زرق و برقی که در آن یک استخر شنا و شیرجه با استاندارد المپیک و آب گرم، یک تالار نمایش ۲۵۰ نفره، تهویه مطبوع با معماری فاخر مرمرین ساخته شده است و محل آن در شمال تهران و مشخصاً در محل سابق باشگاه سازمان امنیت است.» به اعتقاد وی، افتتاح اولین شعبه از کاخ در شمال تهران، در خدمت طبقات مرفه و متمول شهر قرار گرفت و انتقادهایی را نیز در پی داشت و مسئولان و مقامات مملکتی در پاسخ به چنین انتقادهایی شعبه‌های دیگری از کاخ را در پایین شهر و در محلات متوسط و فقیرنشین شهر احداث کردند. مطالعه و بررسی کارنامه فعالیت‌های ده ساله کاخ جوانان نشان می‌دهد که هدف اصلی آن‌ها از ایجاد کاخ جوانان، جذب دانشجویان و جوانان طبقات متوسط و فقیر جامعه بوده‌است و این نتیجه با آنچه که جیمز بیل به آن رسیده است تناقض دارد. از نظر آماری نیز جمعیت زیادی را از طبقات متوسط به پایین به خود اختصاص داده بودند. اگرچه اولین کاخ (کاخ مرکزی) در بالای شهر احداث گردید، اما به غیر از آن، محل کاخ‌های دیگر در پایین و حاشیه شهر تهران بوده‌است و این امر نشان می‌دهد که اگر مسئولان دراندیشه جذب دانشجویان طبقات مرفه بودند دیگر کاخ‌ها را نیز در محلات مرفه‌نشین احداث می‌کردند که در عمل چنین نبود.

شعب جنوبی و غربی: در ۱۳۴۷ دو شعبه جدید کاخ جوانان در تهران افتتاح شد و اقدام به عضوگیری کرد. شعبه غربی در منطقة سلسبیل و شعبه جنوبی در راه‌آهن قرار داشت و هر دوشنبه تقریباً از امکاناتی مشابه امکانات شعبه مرکزی برخوردار بودند. محل کاخ جنوبی پیش از آن از مراکز آلونک‌نشین تهران بود که ساکنان آن به کوی نهم آبان انتقال یافتند. در جریان ایجاد و افتتاح شعب جنوبی و غربی، مسئولان کاخ اعلام کردند به منظور به وجود آوردن محیط مناسب برای پرورش ذوق و استعداد و نیروی فکری جوانان شهرستانی قرار است در شهرستانها نیز شعب کاخ جوانان تأسیس شود.

شعبه تبریز: شعبه کاخ جوانان تبریز در ۳۰ آذر ۱۳۴۷ افتتاح گردید. ۳۶ کاخ جوانان تبریز در کنار شهر و در زمینی به مساحت ۳۵۰۰ متر مربع احداث شد و ساختمان آن از یک سالن کنفرانس و چند سالن مخصوص نمایش، مطالعه، غذاخوری، شطرنج، کتابخانه و ورزش تشکیل یافته و گنجایش پانصد عضو را داشت. مخارج احداث کاخ مزبور نیز از محل اعتبارات عمرانی کشور پرداخت شده بود.

شعبه رشت: ساختمان کاخ جوانان شعبه رشت در ۱۰ مهر ۱۳۴۸ اندکی پس از برگزاری مجمع عمومی سالیانه مسئولان کاخ افتتاح شد و به عضوگیری پرداخت. این ساختمان در زمینی بسیار وسیع و با امکاناتی چون سالن‌های ورزشی، کتابخانه، کافه تریا، اتاق‌های شطرنج و موسیقی و استخرهای شنا ساخته شد و در طول چند سال فعالیت خود از جمله شعبات پر رونق و فعال کاخ جوانان به‌شمار می‌رفت.

شعبه رضائیه: این شعبه در ۱۰ اسفند ۱۳۴۸ افتتاح شد و فعالیت خود را با عضوگیری از جوانان ارومیه آغاز کرد. این مرکز در زمینی به نسبت بزرگ، علاوه بر کتابخانه، اتاق کنفرانس، کافه تریا، سالن ورزشی، اتاق نقاشی، تالار اجتماعات، زمین تنیس، والیبال، بسکتبال و استخر شنا داشت.

شعبه کرمان: کاخ جوانان شعبه کرمان در سالروز انقلاب سفید شاه و ملت در ۱۳۴۹ افتتاح گردید. کاخ مزبور دارای خوابگاه پسران با گنجایش دویست دانشجو، کتابخانه، زمینهای ورزشی، استخر شنا و خوابگاه دختران بود.

شعبه ساری: این شعبه در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۵۰ با حضور غلامرضا نیک‌پی افتتاح و آغاز به کار کرد. بنای کاخ در یکی از بهترین و خوش آب و هواترین نقاط شهر ساری ساخته شد و بیش از ۵۳۰۰ متر مربع مساحت و ۱۳۰۰ متر مربع زیربنا داشت و امکاناتی چون سالن کنفرانس، اتاق‌های اداری، سالن ورزشی، اتاق امداد، فروشگاه تعاونی، تالار اجتماعات، تریا و رستوران، اتاق شطرنج و … در آن تعبیه شده بود.

شعبه اصفهان: نهمین شعبه کاخ جوانان ایران در ۴ بهمن ۱۳۵۱ توسط فاطمه پهلوی در اصفهان افتتاح گردید. ساختمان کاخ مزبور در خیابان کمال اسماعیل در ساحل زاینده رود توسط اداره کل آبادانی و مسکن استان اصفهان در ۲۶ هزار متر مربع ساخته شد و امکاناتی چون کتابخانه، سالن کنفرانس، سالن ورزشی، سلف سرویس، سالن نمایش، کارهای دستی، اتاق امدادی، فروشگاه تعاونی، تالار اجتماعات، استخر و کافه تریا در آن تعبیه شده بود.

شعبه پارک فرح آباد: در ۲۵ شهریور ۱۳۵۲ همزمان با آغاز سی و سومین سال سلطنت محمدرضا شاه پهلوی توسط خود او کاخ جوانان شعبه پارک فرح آباد افتتاح گردید. کاخ جوانان فرح آباد به مساحت ۱۲۰۰ متر دارای زمین فوتبال، والیبال، بسکتبال، استخر شنای بزرگسالان و خردسالان، تالار اجتماعات، اتاق شطرنج و کتابخانه بود.

شعبه مهر: در ۴ آبان ۱۳۵۳ کاخ جوانان مهر در تهران افتتاح شد. این کاخ در خیابان قلعه مرغی، خیابان فلاح، میدان فلاح قرار داشت و یکی از چند شعبه‌ای بود که در جنوب تهران و در مناطق پرجمعیت ساخته می‌شد. امکانات آن نیز شامل کتابخانه، اتاق شطرنج، زمینهای فوتبال، والیبال و بسکتبال، استخر شنا، کافه تریا و سالن اجتماعات بود.

شعبه سنندج: کاخ جوانان شعبه سنندج در ۳۰ بهمن ۱۳۵۴ افتتاح شد. این کاخ در زمینی به مساحت حدود پنج هزار متر مربع و با زیربنایی در حدود دو هزار متر مربع احداث گردید و امکاناتی چون تالار اجتماعات، کافه تریا، سالن شطرنج، سالن پینگ پنگ، سالن کنفرانس و اتاق‌های امداد و اداری داشت.

شعبه ری: این شعبه در اول دی ۱۳۵۳ افتتاح گردید و همانند شعبات دیگر برای استفاده اعضا به امکاناتی چون کتابخانه، سالن‌های مختلف ورزشی، اتاق شطرنج، اتاق امداد، تالار اجتماعات و استخرهای شنا مجهز بود.

شعبه کرمانشاه: عملیات ساخت این شعبه در مراسمی با حضور استاندار کرمانشاه در سال ۱۳۵۶ آغاز شد.

علاوه بر شعبات ذکر شده، دو شبانه‌روزی دختران و پسران در خیابان پهلوی تهران و یک شبانه‌روزی در کرمان از مراکز مربوط به کاخ جوانان به‌شمار می‌رفت. در شبانه‌روزی‌های یادشده دانشجویان دختر و پسر شهرستانی اسکان می‌یافتند و از امکانات آن بهره می‌بردند.

نحوه اداره کاخهای جوانان
تشکیلات کاخ جوانان عبارت بود از هیئت مدیره، هیئت عامل و گروه‌های یازده‌گانه. هیئت مدیره مسئول تصویب برنامه‌ها، بودجه و بیلان کارها بود و نظارت کامل بر سیاست عمومی کاخ، کلیه فعالیت‌ها و برنامه‌ها و بالاخره توسعه و پیشرفت شعب کاخ را برعهده داشت. هیئت مدیره متشکل از یازده عضو بود که شش عضو آن از سوی نخست وزیر و پنج عضو دیگر از سوی مجمع عمومی که مهرماه هر سال برگزار می‌شد برای مدت یک سال انتخاب می‌شدند. هیئت عامل هم مرکب از پنج نفر بود که از سوی هیئت مدیره و برای مدت یک سال انتخاب می‌شدند و وظیفه آن‌ها انجام امور اجرایی و تنظیم و نظارت بر برنامه‌های کاخ بود. گروه‌های یازده‌گانه نیز که واحدهای اجتماعی کاخ به‌شمار می‌رفتند دارای یک مشاور، یک رئیس، یک نایب رئیس، یک خزانه دار و یک دبیر بود و کمیته‌های هر یک از گروه‌ها نیز یک نایب رئیس و یک دبیر داشت. مشاوران گروه‌ها به وسیله هیئت عامل منصوب و هیئت رئیسه گروه‌ها و کمیته‌ها نیز به وسیله اعضا و در جلسات همگانی انتخاب می‌شدند. با آنکه برای اداره کاخ‌ها اساساً امها ی تصویب شده بود و مسئولان کاخ از شرکت دادن جوانان در رده‌های بالای مسئولیتی و سپردن کارها به خودشان دم می‌زدند، اما مطالعه نحوه اداره کاخ و نحوه انتخاب مدیران و عاملان آن نشان می‌دهد که بسیاری از مسئولیت‌های حساس و کلیدی کاخ‌های جوانان انتصابی بوده‌است.

دو هفته نامه کاخ جوانان
در ۱۳۴۷ حدود دو سال پس از فعالیت شعب کاخ جوانان مسئولان کاخ بر آن شدند تا اخبار برنامه‌ها و فعالیت‌های کاخ‌ها را در نشریه‌ای به همین نام منتشر سازند. پس اولین شماره دو هفتگی کاخ جوانان در مهر ۱۳۴۷ بلافاصله پس از برگزاری مجمع عمومی سالیانه به صورت ویژه نامه پا به عرصه مطبوعات گذارد. این نشریه در سال‌های اول به صورت نامنظم و در قالب ویژه نامه انتشار می‌یافت و مدتی نیز به‌طور مرتب هر دو هفته یک بار منتشر می‌شد. کاخ جوانان زیرنظر روابط عمومی، با مسئولیت مهدی نواب بوشهری و سردبیری داریوش اژدری به چاپ می‌رسید. مشی کاخ جوانان علمی، خبری و اجتماعی بود که فقط اخبار و مطالب داخلی کاخ‌های جوانان کشور را منتشر و منعکس می‌کرد و در ماه‌های مهر و نوروز هر سال نیز به صورت ویژه نامه منتشر می‌شد.

سرانجام
با اوج‌گیری انقلاب ۵۷ و بروز درگیری‌ها و خشونتها، کاخ‌های جوانان از جمله مراکز مورد حمله مردم بود و بسیاری از ساختمان‌های آن در آتش خشم انقلابی مردم سوخت. در بهمن ۱۳۵۷ کارکنان کاخ‌های جوانان نام کاخ جوانان را تغییر دادند و در حمایت از انقلاب اسلامی به نام «سازمان ملی امور جوانان» بیانیه صادر کردند. چندی پس از پیروزی انقلاب اسلامی کانون اسلامی جوانان وابسته به بخش فرهنگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در ساختمان‌ها و مؤسسات بر جای مانده از کاخ جوانان برنامه‌های مذهبی اسلامی پیاده کرد که عمر آن نیز دیری نپایید.

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

برای امتیاز دهی به این مطلب، لطفا وارد شوید: برای ورود کلیک کنید